I Warszawska Konferencja Geograficzna, 19-21 września 2024, Warszawa
„Geografia wobec wyzwań – współczesność, przyszłość, interdyscyplinarność”
Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych

IL. 1 – LOGO KONFERENCJI
Białe sylwetki budynków na niebieskim tle. Widok na skyline Warszawy, czyli panoramę warszawskich „drapaczy chmur”. Rozpoznać można m.in. Varso Tower – najwyższy wieżowiec stolicy, całej Polski i Unii Europejskiej; charakterystyczny zarys Pałacu Kultury i Nauki oraz łukowato wygiętą wieżą z „orlim dziobem” Złota 44

„Wykorzystanie tyflokartograficznych środków dydaktycznych (dawnych i współczesnych, wykonanych technikami tyflograficznymi i tyfloinformatycznymi – druku 2,5D oraz technologii przyrostowych FFF/FDM – druku 3D) w tyflodydaktyce geografii – casus nauczania o Bydgoskim Węźle Wodnym uczniów Ośrodka im. Louisa Braille’a w Bydgoszczy”

ang. “The use of typhlocartographic educational aids (both historical and contemporary, made using typhlographic, typhloinformatic techniques – 2,5D printing, and FFF/FDM additive technology – 3D printing) in the typhlodidactics of geography – the case of teaching about the Bydgoszcz Hydrographic Node to the blind and visually-impaired students of the Louis Braille Special Educational Center in Bydgoszcz”

M. Frąszczak_1., J. Kopowski_2., Sz. Borkowski_1., J. Jaroch_1., Z. Kopowska_1., M. Szczepanek_1., Sz. Wałęsa_1.,

1. K-P SOSW nr 1 dla Dzieci i Młodzieży Słabo Widzącej i Niewidomej im. Louisa Braille’a w Bydgoszczy, Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

2. Katedra Metod i Narzędzi Przetwarzania Danych, Wydział Informatyki, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

WPROWADZENIE
Kanał Bydgoski to jedna z najciekawszych atrakcji turystycznych miasta nad Brdą i Wisłą oraz element szerszego założenia komunikacyjnego – Bydgoskiego Węzła Wodnego – włączającego Bydgoszcz, powiat bydgoski oraz powiaty ościenne do systemu międzynarodowych śródlądowych dróg wodnych. To zabytek hydrotechniki województwa kujawsko-pomorskiego; osiągnięcie, które szybko stało się zagadnieniem w ramach edukacji regionalnej i ogólnogeograficznej w szkole pruskiej, później w czasach międzywojennego akcentowania przez oświatę polskiego dziedzictwa wodnego i morskiego oraz w okresie powojennym.

250 lat temu, w 1774 roku ukończono budowę Bromberger Kanal, ważnej arterii wodnej na ziemiach polskich, przyłączonych w okresie rozbiorów do Prus.
10 lat później, Valentin Hauy, XVIII-wieczny pionier tyflodydaktyki, zainspirował się w Paryżu innym “wyczynem ludzkiej pomysłowości” – ręcznie wykonaną reliefową mapą dotykową dla niewidomych. Niemal wiek po otwarciu Kanału, w 1872 roku, w Bydgoszczy rozpoczął działalność ośrodek dla dzieci niewidomych z Prowincji Poznańskiej – dziś K-P SOSW nr 1 im. Louisa Braille’a – najstarsza w Polsce, ciągle działająca szkoła dla osób z dysfunkcją wzroku. Szybkie wprowadzenie w placówce pisma Braille’a oraz kolejnych generacji edukacyjnych pomocy tyflo(karto)graficznych od 150 lat umożliwia efektywne nauczanie geografii. Wszystko to adekwatnie do specjalnych potrzeb edukacyjnych oraz zgodnie z podstawowymi zasadami tyflodydaktyki – poglądowością i kompensacją zmysłową.

PRZEGLĄD TYFLOMAP I TYFLOGRAFIK Z BYDGOSKIEGO OŚRODKA
Dokonano przeglądu tyflograficznych środków dydaktycznych, wykorzystywanych w pracy z niewidomymi uczniami szkoły podstawowej (SP) i szkół ponadpodstawowych (SPP) Ośrodka, w zakresie nauczania o Bydgoskim Węźle Wodnym (BWW) i jego części – Kanale Bydgoskim. Wybrano zestaw tyflomap, tyflografik i makiet przestrzennych, dawnych i współczesnych, z przedstawieniami kartograficznymi obrazującymi wybrane elementy hydrograficzne oraz hydrotechniczne dzisiejszego BWW. Pomoce edukacyjne, dedykowane osobom z niepełnosprawnością wzrokową, zostały wykonane w różnych technologiach tyflograficznych. Najstarsze, dostępne w pojedynczych egzemplarzach to XIX-wieczne tłoczone, papierowe mapy reliefowe z pracowni M. Kunza w Ilzach-Mulhausen Blinden Anstalt, London Bacon’s Geographical Establishment i wrocławskiej J. Przyrembla oraz drewniane plastyczne mapy tablicowe i makieta śluzy wodnej z bydgoskiej pracowni Z. Sawilskiego z okresu międzywojennego i pierwszych powojennych lat funkcjonowania reaktywowanej placówki. Większość z tych realizacji powstawało w warunkach manufakturowych, nierzadko jednorazowo, technikami rękodzielniczymi lub, w przypadku powielania, w niskim nakładzie.
Druga grupa obiektów to pomoce współczesne, wydawane seryjnie, wysokonakładowo, metodami przemysłowymi: ceratowo-gumowa tyflomapa krakowska z lat 60. XX w., mapy tłoczone próżniowo w plastiku z serii Polskiego Związku Niewidomych i Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii z 1987, a także opracowania z lat 2000. na papierze pęczniejącym z Atlasu Geograficznego Polski od PZN i GUGiK i reliefowe papierowe mapy w technice sitodruku wypukłego z kolorowym poddrukiem i transparentnym lakierem UV z serii GUGiK i Towarzystwa Opieki nad Ociemniałymi.

PROJEKT EDUKACYJNY – 250 LAT KANAŁU BYDGOSKIEGO
Do realizacji okolicznościowych zajęć związanych z jubileuszem Kanału Bydgoskiego potrzebne były dotykowe mapy historyczne i aktualne, z wizualizacjami obszaru BWW, różnego typu i skali. Po zidentyfikowaniu pojedynczych ubytków w szkolnych zasobach materiałów kartograficznych oraz w obliczu braków w ofercie komercyjnej map dla osób niewidomych, zdecydowano się na opracowanie od nowa średnioskalowych map tego rejonu oraz rekonstrukcję dawnej makiety urządzeń hydrotechnicznych Kanału, z wykorzystaniem nowoczesnych technologii tyfloinformatycznych, w oparciu o zasady tyflograficznej adaptacji materiałów edukacyjnych.

TECHNOLOGIE WYKONANIA NOWYCH TYFLOMAP I TYFLOGRAFIK

1.TECHNIKI TYFLOINFORMATYCZNE – „DRUK 2,5D”
W bydgoskim KPSOSW nr 1, korzystając ze źródeł GIS, oprogramowania graficznego, biurowego i brajlowskiego (Euler oraz Tiger Software Suite) zaprojektowano dedykowane tyflografiki: uproszczony schemat profilu podłużnego odcinka BWW z Kanałem Bydgoskim oraz konturowe tyflomapy hydrograficzne Bydgoszczy i szerszego obszaru BWW. Wykonano je w pracowni tyfloinformatyczej Ośrodka na drukarkach brajlowskich: tekstowej Index EVEREST-D V5 i (tyflo)graficznej ViewPlus Pro Gen II Embosser na papierze brajlowskim o zwiększonej gramaturze oraz drukarką laserową 2D i wygrzewarką Zy-Fuse na termoczułym papierze pęczniejącym (puchnącym, ang. swelling paper). Uzyskane w ten sposób proste tyflografiki i tyflomapy, z wyczuwalną dotykiem wypukłą teksturą, reliefem na powierzchni papierowego podkładu, spełniają założenia grafik 2,5D.

2. TECHNIKI WYTWARZANIA PRZYROSTOWEGO – DRUKU 3D
Dla uzyskania bardziej złożonych grafik wypukłych, o zniuansowanym i zagęszczonym reliefie, oraz obiektów w pełni trójwymiarowych, posłużono się współczesnymi technikami wspomaganego komputerowo wytwarzania przyrostowego AM (ang. additive manufacturing). Środki tyflodydaktyczne z tworzywa sztucznego (filamentu PLA) zaprojektowano i wykonano w technologii druku 3D typu FDM/FFF.
Proces przebiegał w pracowni druku 3D Ośrodka oraz Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy (UKW). We współpracy z Wydziałem Informatyki UKW sporządzono spersonalizowane projekty, korzystając z aplikacji GIS, oprogramowania CAD/CAM do modelowania i tworzenia grafiki trójwymiarowej (Tinkercad i Blender) oraz aplikacji do sliceringu, cyfrowego cięcia i weryfikacji modelu (PrusaSlicer). Na etapie projektowania komputerowego do rekonstrukcji modelu śluzy wodnej wykorzystano archiwalną fotografię z lat 30. lub końca lat 40. XX wieku, przedstawiającą lekcję geografii, prowadzoną w bydgoskim Zakładzie dla niewidomych przez prof. Sawilskiego z wykorzystaniem oryginalnej, własnoręcznie wykonanej w skali, zaginionej makiety śluzy wodnej na Kanale Bydgoskim. Wydruku tyflomap (cieniowana rzeźba terenu na obszarze BWW) i makiet 3D (Śluza miejska w Bydgoszczy) dokonano na drukarkach UBOT 3DS+ oraz Prusa MK4S.

REALIZACJA ZAJĘĆ Z WYKORZYSTANIEM TYFLOMAP, TYFLOGRAFIK I MAKIET 3D
Komplet pomocy edukacyjnych posłużył do organizacji ukierunkowanych oddziaływań w zakresie kształcenia przyrodniczego i regionalne dla uczniów niewidomych i słabowidzących. W roku szkolnym 2023/2024 oraz 2024/2025 nauczyciele geografii z bydgoskiego Ośrodka Braille’a przeprowadzili lekcje o tematyce Kanału Bydgoskiego i Bydgoskiego Węzła Wodnego, w oparciu o zapisy podstawy programowej kształcenia ogólnego dla SP kl. 4-8; PPKO dla liceum ogólnokształcącego, technikum i szkoły branżowej II stopnia oraz PPKO dla szkoły branżowej I stopnia (BS1). Jako środki dydaktyczne wykorzystano wyselekcjonowane tyflomapy i tyflografiki: 12 pojedynczych egzemplarzy niskonakładowych map historycznych (9 stolikowych, tłoczonych w papierze; 3 tablicowe, drewniane); 7 współczesnych realizacji tyflokartograficznych, opracowań o dużym nakładzie (1 ceratowo-gum owa, 2 tyfloplany miejskie, 4 tyflomapy wchodzące w skład atlasów szkolnych dla niewidomych) oraz 7 nowo wytworzonych pomocy edukacyjnych (5 wydruków 2,5 D – w technologii druku brajlowskiego oraz tyflografik na papierze pęczniejącym; 2 wydruki 3D – w technologii FFF/FDM – 1 stolikowa, reliefowa mapa „tabliczka” oraz 1 model 3D budowli hydrotechnicznej).

EWALUACJA I WNIOSKI
Ewaluacja wytworzonych pomocy edukacyjnych oraz przeprowadzonych zajęć, obejmujących czytanie gotowych oraz nowo pozyskanych tyflografik i tyflomap przez grupę niewidomych uczniów z kl. 4-8 SP oraz SPP (kl. 1-3 LO, kl. 1-4 TM o profilu technik masażysta, kl. 1-5 TL o profilu technik logistyk i kl. 1-3 BS1 o profilu pomocnik hotelowy), zdaje się potwierdzać dobre właściwości kartograficzne i tyflograficzne uzyskanych wydruków oraz ich atrakcyjność i efektywność dydaktyczną w opinii uczestników procesu edukacyjnego.

*Rezultaty projektu edukacyjnego prezentowane były w Roku Kanału Bydgoskiego podczas Światowego Kongresu Śródlądowych Dróg Wodnych – World Canals Conference – Bydgoszcz 2024, na Regionalnej Kujawsko-Pomorskiej Konferencji REHA for The Blind In Poland – Bydgoszcz 2024 oraz aktualnie w sesji posterowej na I Warszawskiej Konferencji Geograficznej.

ETR
East to Read and Understand – TEKST ŁATWY W CZYTANIU

JAK UCZYĆ NIEWIDOME DZIECI I MŁODZIEŻ O RZEKACH I KANAŁACH WODNYCH NA TERENIE MIASTA BYDGOSZCZY I OKOLIC?
PRZYKADY WYPUKŁYCH MAP, DOTYKOWYCH GRAFIK I MAKIET
UŻYWANYCH NA LEKCJACH GEOGRAFII W BYDGOSKIEJ SZKOLE DLA NIEWIDOMYCH.
RÓŻNE SPOSOBY WYKONYWANIA TAKICH WYPUKŁYCH MAP I GRAFIK.

Bydgoszcz to duże miasto w północno-środkowej Polsce. Należy do województwa kujawsko-pomorskiego. Przez Bydgoszcz przepływają dwie rzeki: Wisła i Brda.
Inna duża rzeka w województwie kujawsko-pomorskim, ale poza granicami Bydgoszczy, to Noteć. Żeby połączyć dwie rzeki – Noteć i Brdę – 250 lat temu przekopano między dwoma miastami – Nakłem i Bydgoszczą – długą, sztuczną drogę wodną. Jej koniec znajduje się w Bydgoszczy, dlatego ten sztuczny przekop wypełniony wodą nazywa się Kanał Bydgoski. Ten kanał połączył najważniejsze rzeki Kujaw i Pomorza: woda z rzeki Noteć wpływa Kanałem Bydgoskim do Brdy, a Brda łączy się w mieście Bydgoszcz z Wisłą. Wszystkie te rzeki i kanały razem połączone tworzą Bydgoski Węzeł Wodny. To ciekawy zabytek i wspaniała atrakcja turystyczna. Pozwala na wypoczynek i uprawianie sportów wodnych. Ułatwia też wodny transport, pływanie różnymi statkami i łodziami po rzekach i kanałach połączonych razem.
Kanał Bydgoski i Bydgoski Węzeł Wodny są tak ważne, że od dawna można o nich usłyszeć w szkole, na lekcjach geografii i historii.

Geografii uczą się też osoby niewidome i słabo widzących. Nauka geografii, dla osób które mają problemy ze wzrokiem lub w ogóle nie widzą, jest bardzo trudna. Żeby dobrze poznać swoje najbliższe otoczenie, miasta i rzeki, potrzebne są mapy, które je pokazują, jako narysowane linie i punkty. Osoby niewidome, nie mogą korzystać z takich map, bo bez wzroku nie wiedzą, co jest na płaskiej mapie narysowane. Dla osób niewidomych potrzebne są specjalne mapy o wypukłej lub wklęsłej powierzchni. Takie mapy można czytać nie oczami a palcami. Kształty linii i punktów wystają i można je wyczuć dotykiem. Wypukłe mapy dla niewidomych zaczęto robić ręcznie już dawno temu – w tym czasie, gdy ukończono też budowę Kanału Bydgoskiego.
150 lat temu, w 1872 roku w mieście nad rzeką Brdą i Wisłą, czyli w Bydgoszczy, otwarto pierwszą w Polsce szkołę dla dzieci niewidomych. Od razu zaczęły się tam lekcje dotykowego pisma Braille’a. Litery zapisywano w postaci wypukłych kropek – punktów. Zaczęły się też lekcje geografii, na których pracowano z wypukłymi mapami. Polska nie była wtedy wolna. Podczas rozbiorów jej tereny siłą podzielono i włączono do 3 innych państw: Prus (dziś Niemcy), Rosji i Austrii. Bydgoszcz znajdowała się w zaborze pruskim. W szkole lekcje odbywały się w języku niemieckim. Używano też map z niemieckimi napisami.
Szkoła dla niewidomych w Bydgoszczy działa do dziś. Teraz to polska szkoła. Nazwano ją z czasem Ośrodkiem Braille’a. Zrobiono tak dla upamiętnienia francuskiego wynalazcy pisma dla niewidomych i nauczyciela geografii – Ludwika Braille’a. Od 150 lat dzieci i młodzież z problemami wzroku uczy się w bydgoskim Ośrodku geografii i innych przedmiotów.

Bydgoska szkoła dla niewidomych posiada wiele różnych dotykowych map.
Wypukłe mapy dla niewidomych nazywa się czasami tyflomapami. Wypukłe grafiki to tyflografiki.
Przez 150 lat zmieniały się materiały i sposoby wykonywania takich pomocy naukowych. W Ośrodku Braille’a w Bydgoszczy znajdują się duże mapy, zrobione ręcznie na drewnianych deskach przez dawnego nauczyciela geografii. Żeby zaznaczyć miasta, wbijał gwoździki – jako wyczuwalne dotykiem punkty. Jako rzeki, przyklejał do powierzchni deski sznurki i kable o różnej grubości.
Inne mapy dla niewidomych robiono na papierze. Gdy karton był już wilgotny i miękki, odciskano na nim kształty gór, dolin, długich rzek i pojedynczych miast. Z jednej strony mapa była wklęsła a po drugiej wypukła. Po wyschnięciu dodawano na mapę oznaczenia pismem punktowym Braille’a. Takie mapy robiono dla uczniów na miejscu w szkole. Wykonanie ich było jednak bardzo trudne, wymagało wiele czasu. Dlatego powstawało niewiele kopii tej samej mapy. Część z tych map powstało w dawnych szkołach niemieckich a część w angielskich. Dlatego mają opisy w języki niemieckim i angielskim.

Dzisiaj w specjalnych zakładach powstają też mapy wypukłe wyciskane, ale nie na papierze, a dużych i cienkich arkuszach tworzywa sztucznego, czyli plastiku. Plastykowe podłoże trzeba podgrzać do wysokiej temperatury i można je wtedy łatwo wyginać, nadając dowolny kształt. Formuje się wypukłe i wklęsłe linie np. dróg, rzek lub kanałów wodnych.

Żeby upamiętnić rocznicę Kanału Bydgoskiego, w roku szkolnym 2023/2024 dokonaliśmy szczegółowego przeglądu wypukłych map z Ośrodka w Bydgoszczy. W bogatych zbiorach szukaliśmy jak najwięcej map, które pokazują rzeki Brdę, Wisłę lub Noteć oraz wodny Kanał Bydgoski. Udało się odnaleźć 19 takich map wypukłych: 12 starych, wykonanych na drewnie lub papierze oraz 7 nowych – wykonanych ze specjalnej gumy lub plastiku.
Niestety, mało map miało zaznaczony Kanał Bydgoski, a prawie żadna szczegółowo, z bliska.

Jeżeli w bydgoskiej szkole dla niewidomych brakuje jakiś konkretnych map wypukłych – nie trzeba od razu kupować nowych. Można zaprojektować i wykonać takie, jakie są potrzebne na konkretną lekcję, dla danego ucznia.
Wykorzystuje się do tego specjalne programy komputerowe i urządzenia współpracujące z komputerem. Znajdują się one w pracowni tyfloinformatycznej Ośrodka – która działa, by z pomocą komputerów ułatwić uczniom niewidomym i słabo widzącym naukę, pracę i czas wolny.

Do wykonania wypukłych map wykorzystano 3 specjalne techniki.
1. Drukowanie brajlowskie
2. Uwypuklanie wydruku na papierze „pęczniejącym” dzięki „wygrzewarce”
3. Drukowanie 3D

Jak to działa?

1.Drukowanie brajlowskie pozwala na zrobienie mapy na białych, nieco grubszych kartkach brajlowskich. Specjalna drukarka brajlowska nie używa tuszu, ale małymi igiełkami wybija na powierzchni kartki wypukłe punkciki. Na mapie uzyskamy taki kształt, jakiej grafiki użyjemy w programie. Punkty ułożone jeden za drugim tworzą wypukłą linię, oznaczającą rzekę lub kanał wodny. Drukarka brajlowska nazywa się tak, jak najwyższe góry na świecie – „Everest”.
Żeby zrobić opis do mapy w alfabecie Braille’a potrzeby jest specjalny program komputerowy – nazywa się „Euler”, tak jak słynny matematyk.

2. Żeby płaski rysunek mapy zamienić na grafikę wypukłą – potrzebny jest specjalny papier. Nazywa się papier „pęczniejący” lub też papier „puchnący”. Z dwóch stron wygląda nieco inaczej. Jedna jest biała i gładka, druga żółta i nieco szorstka.
Na początku trzeba wydrukować obraz mapy po żółtej, szorstkiej stronie, na zwykłej drukarce graficznej (atramentowej lub laserowej). Ważne, żeby używać ciemnych kolorów. Najlepszy jest kolor czarny – tylko on może zrobić się później wyraźnie wyczuwalny dotykowo. Gotowy wydruk z drukarki, trzeba przełożyć do innego urządzenia, które zajmie się uwypuklaniem. Nazywa się „wygrzewarka” dlatego, że powstaje w nim wysoka temperatura. Papier „pęczniejący”, „puchnący”, jest wrażliwy na zmianę temperatury. Części kartki, które zostały pokryte ciemnym tuszem, pod wpływem ciepła z urządzenia zaczną „pęcznieć”, „puchnąć”. Urosną, uniosą się nieco wyżej niż powierzchnia kartki – i będą dotykowo wyczuwalne.

3. Drukowanie 3D (czyli trójwymiarowe, przestrzenne)
Żeby wydrukować osobny, plastikowy, wypukły przedmiot, zamiast wypukłego kształtu na płaskiej kartce – potrzeba specjalnego urządzenia i programów komputerowych. Takie programy do projektowania 3D oraz przygotowania cyfrowego projektu do wytworzenia w drukarce to „Tinkercad”, „Blender” i „PrusaSlicer”.
Przygotowany, zaprojektowany komputerowo obiekt, taki jak tabliczka z mapą lub mały model budynku, drukujemy na metalowym, pustym, roboczym stoliku. Stolik zamknięty jest w specjalnej „klatce”, nazywanej drukarką 3D. Drukarki, na których pracowaliśmy nazywają się UBOT, tak jak słynna łódź podwodna oraz PRUSA – podobnie do nazwy dawnego państwa Prusy.
Zamiast tonera i tuszu, drukarka 3D używa wielkiej szpuli z nawiniętym plastikowym przewodem, sznurkiem. Nazywa się go filamentem. Wewnątrz drukarki powstaje wysoka temperatura. Ciepło topi plastik. Cienki strumień roztopionego plasiku, rozprowadzany po powierzchni stolika, zastyga w wyznaczonych komputerowo miejscach. Z plastiku powstaje kształt, który zaprojektowaliśmy w programie komputerowym. Warstwa po warstwie na stoliku „rośnie” nowy trójwymiarowy przedmiot – to, co chcieliśmy wydrukować 3D.
Żeby dobrze zaprojektować i wykonać wydruki 3D nawiązaliśmy współpracę z informatykami i inżynierami z Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. To największa szkoła wyższa, uczelnia, w Bydgoszczy – nazwana na cześć założyciela miasta, króla Kazimierza. Pracują tam specjaliści od druku 3D.

Korzystając z tych specjalnych technik komputerowych udało się zrobić 7 nowych wypukłych map, grafik i makiet. 5 map na papierze brajlowskim i puchnącym wskazuje bieg rzek i Kanału Bydgoskiego w granicach miasta Bydgoszcz oraz okolicznym terenie. 1 schemat pokazuje jaka jest wysokość wody w rzekach i kanale w różnych miejscach na mapie województwa. Makieta przedstawia pomniejszony model śluzy wodnej. Bydgoska śluza miejska wpuszcza wodę z Brdy przez olbrzymie drzwi, wrota, na jednej wysokości, a po drugiej stronie wypuszcza na innej. Wyżej lub niżej. W Bydgoszczy znajduje się kilka śluz. Stara śluza miejska to ciekawy wodny zabytek, który można zwiedzić w centrum miasta.

W roku szkolnym 2023/24 oraz 2024/25 uczniowie Ośrodka Braille’a pracowali z tymi wypukłymi mapami, grafikami i makietami podczas lekcji geografii. Nauczyciele opowiedzieli w klasach szkoły podstawowej, liceum, technikum i szkoły branżowej o znaczeniu Kanału Bydgoskiego i Bydgoskiego Węzła Wodnego dla przyrody, transportu i kultury regionu.
W opinii uczniów i nauczycieli wypukłe pomoce naukowe okazały się bardzo przydatne. Pomogły lepiej zrozumieć położenie i działanie Kanału.
Nowe, komputerowe techniki wytwarzania map to jeszcze większe ułatwienie dla osób z problemami wzroku i ich nauczycieli.
Stare mapy z Ośrodka Braille’a to znak długoletniej tradycji tej bydgoskiej szkoły.